Jedna z naczelnych zasad w kodeksie cywilnym to zasada swobody umów. Strony mają wiele możliwości, aby ułożyć umowę według swojej woli. Z drugiej jednak strony w kodeksie cywilnym przewidziano wiele możliwości i instytucji, z których można skorzystać, albo też są one obowiązkowymi elementami umowy. Elementem dodatkowym, z którego można, ale nie trzeba skorzystać, jest kara umowna.
W jakim celu stosuje się karę umowną?
Kara umowna to dodatkowe zabezpieczenie dla jednej lub obu stron umowy na wypadek, gdyby jedna z nich nie wykonała swojego zobowiązania. Jeśli któraś ze stron umowy jej nie wykona lub wykona w sposób nieodpowiedni, jest zobowiązana do zapłacenia kwoty, która została ustalona w umowie. Strony muszą zastrzec, że naprawa szkody będzie miała miejsce w postaci zapłaty ustalonej kwoty. Głównym celem kary umownej jest motywowanie do spełnienia danego świadczenia. Nie jest jednak możliwe ani zgodne z prawem zaniechanie przez jedną ze stron wykonania umowy i zamiennie uiszczenia sumy wskazanej w kontrakcie jako karę umowną. Kolidowałoby to z jej prewencyjno-represyjnym charakterem. Wtedy nie miałoby to sensu, gdyż można sobie wyobrazić sytuację, w której jedna strona pobiera całą lub część kwoty za wykonanie umowy, nie wykonuje jej, a potem zwraca część kwoty jako karę umowną. Nie ulega wątpliwości, że byłoby to bardzo niesprawiedliwe i wtedy instytucja kary umownej nie miałaby sensu.
W jakich umowach można stosować karę umowną?
Nie ma określonego katalogu umów, do jakich można wprowadzić taką klauzulę. Teoretycznie do każdej, ale w niektórych rodzajach umów nie ma to sensu, na przykład jeśli chodzi o sprzedaż rzeczy. Jednakże jeśli chodzi o sprzedaż partiami, albo o częściowe dostawy, dokonywane w dłuższych odstępach czasowych, może to być racjonalne rozwiązanie, gdyż wówczas jeśli sprzedający opóźni się z dostawą, opóźnienie w dostawie może wywołać szkodę u kontrahenta, dlatego też wprowadzenie takiego zastrzeżenia do umowy może okazać się konieczne. Kara umowna może więc zostać zapisana w umowie o dzieło, zlecenia, współpracy, umowie o świadczenie usług, dostawy, o roboty budowlane – wszędzie, gdzie jest to uzasadnione koniecznością ochrony interesów stron.
Przy jakich świadczeniach można stosować karę umowną?
Pewnym ograniczeniem dotyczącym kar umownych jest brak możliwość jej zastrzeżenia w przypadku zobowiązań pieniężnych. Choć w doktrynie coraz częściej podnosi się zasadność takiego rozwiązania, to art. 484 § 1 k.c. wprost stanowi, że karę umowną można zastrzec jedynie za zobowiązania niepieniężne. Tym samym kara umowna zastrzeżona za zwłokę w zapłacie wynagrodzenia jest niedopuszczalna. Jeśli chodzi o świadczenia pieniężne, to w tym wypadku formą odszkodowania są odsetki za opóźnienie. Zastrzeżenie kary umownej przy zobowiązaniu pieniężnym skutkować będzie zatem nieważnością postanowienia lub interpretowaniem go jako klauzuli dotyczącej odsetek za opóźnienie.
Jakie są rodzaje kar umownych?
- kara umowna wyłączna – w przypadku, gdy umowa pozostaje niewykonana lub wykonana w nienależyty sposób, wierzyciel nie może domagać się od dłużnika zapłaty sumy wyższej, niż wynosi przewidziana w umowie wysokość kary umownej,
- kara umowna alternatywna – wierzyciel może domagać się zapłaty albo z tytułu kary umownej, albo z tytułu odszkodowania. Wierzyciel nie może domagać się zapłaty najpierw kary umownej, a potem odszkodowania uzupełniającego, musi dokonać wyboru. Wybór, którego raz dokona, jest wyborem wiążącym i ostatecznym. Gdy powództwo w toku postępowania odszkodowawczego zostanie już raz wszczęte, nie można go cofnąć, by dochodzić swoich praw na nowo na podstawie kary umownej. Co więcej, jeśli wysokość uzyskanego odszkodowania okaże się niższa od kary, którą zastrzeżono w porozumieniu, wierzyciel nie może domagać się dodatkowej kwoty,
- kara umowna zaliczana – wierzyciel może żądać zapłaty kary umownej i odszkodowania uzupełniającego do wysokości szkody poniesionej w wyniku niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania,
- kara umowna kumulatywna – wierzyciel może ubiegać się jednocześnie o zapłatę z tytułu kary umownej oraz z tytułu odszkodowania.
W przypadku kary umownej zaliczanej Wierzyciel może dochodzić swoich praw na podstawie odpowiedzialności odszkodowawczej, którą określono w art. 471 k.c. Aby uzyskać odszkodowanie, osoba, która ucierpiała w wyniku nienależytego wykonania umowy lub jej niewykonania, za każdym razem powinna udowodnić wysokość doznanej szkody. Jeśli w umowie zabraknie zapisu dotyczącego możliwości ubiegania się o odszkodowanie uzupełniające, jest to niemożliwe, nawet w przypadku gdy wartość szkody jest dużo wyższa niż przewidziana kara. Jest to bardzo ważne zastrzeżenie, dlatego też trzeba o tym pamiętać. Brak tego jednego zdania sprawia, że wierzyciel nie może domagać się wyższej kwoty.
Jaka jest maksymalna wysokość kary umownej?
Strony mogą ustalić dowolną kwotę bez żadnych ograniczeń, biorąc pod uwagę różne kryteria. Istnieją jednak pewne wyjątki zawarte w art. 484 § 2, z których można skorzystać w razie postępowania sądowego. Jest to możliwe w przypadku spełnienia dwóch warunków. Pierwszy z nich to wykonanie zobowiązania w znacznej części, np.: 80 czy 90 %. Wtedy można domagać się obniżenia kary umownej. Drugi warunek to rażąco wygórowana kara umowna. Kara rażąco wygórowana wchodzi w grę wówczas, gdy jest ona nieadekwatna w stosunku do szkody, wielkości samego zobowiązania itp. Trzeba to zawsze oceniać indywidualnie.
Umiejętnie skonstruowana kara umowna jest bardzo cennym narzędziem dyscyplinującym stronę umowy do terminowego i należytego wykonania zobowiązania. Często jednak strony mają tendencję do nadmiernego korzystania z nich i zastrzegania ich w rażąco wygórowanej wysokości.