Spółki prawa handlowego są odrębnym podmiotem, osobą prawną, która nie przestaje istnieć, jeśli umrze członek zarządu lub rady nadzorczej. Inaczej natomiast wygląda sytuacja, jeśli chodzi o jednoosobową działalność gospodarczą, gdyż jest ona nierozerwalnie związana z osobą założyciela/właściciela. Nie ma tu bowiem osobnego bytu prawnego, ale jest po prostu osoba fizyczna, która prowadzi działalność gospodarczą pod jakąś nazwą, inaczej mówiąc – pod firmą.
Konsekwencją tego jest fakt, iż jeśli umiera osoba fizyczna prowadząca jednoosobową działalność gospodarczą, oznacza to również koniec działalności. Firma przestaje istnieć. Powstaje wówczas problem – co z zatrudnionymi pracownikami, co z zawartymi umowami np. zlecenia, współpracy, najmu lokalu? Przedsiębiorca z JDG również może być pracodawcą i mimo że w nazwie istnieje słowo „jednoosobowa”, to może ono mieć w swoim składzie kilka, kilkanaście czy kilkadziesiąt osób.
W wielu aspektach procedura i przepisy są takie same jak w przypadku śmierci osób fizycznych nie prowadzących działalności. Majątek służący do prowadzenia działalności był własnością spadkodawcy, jego wierzytelności, zadłużenia również wchodzą w skład majątku spadkowego. Firma jednak nie może zakończyć swojego działania z dnia na dzień, mimo że jest nierozerwalnie związana z osobą przedsiębiorcy. Należy zapewnić jakąś ciągłość, co niewątpliwie pomaga zapewnić bezpieczeństwo obrotu gospodarczego.
W 2018 roku weszła w życie ustawa o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej i innych ułatwieniach związanych z sukcesją przedsiębiorstw, która wprowadziła rozwiązania dogodne dla przedsiębiorców i ich rodzin. Każdy przedsiębiorca prowadzący jednoosobową działalność gospodarczą, a także wspólnik spółki cywilnej ma prawo ustanowić za życia zarząd sukcesyjny nad swoim przedsiębiorstwem. W przypadku gdy przedsiębiorca tego nie zrobił, prawo powołania zarządcy sukcesyjnego przysługuje – w uproszczeniu – jego spadkobiercom lub zapisobiercom.
Zarządcę sukcesyjnego może ustanowić każdy przedsiębiorca zarejestrowany w CEIDG. Należy złożyć odpowiednie oświadczenie, uzyskać pisemną zgodę przyszłego zarządcy i później dokonać wpisu do CEIDG. Jest to procedura bezpłatna i stosunkowo prosta, wystarczy wypełnienie odpowiednich formularzy i wysłanie wniosku do CEIDG. Ustanowienie zarządcy sukcesyjnego za życia niewątpliwie jest rozwiązaniem najlepszym i najprostszym, gdyż pozwala to też na uniknięcie sporów czy kłótni. Można wyobrazić sobie sytuację, ze spadkodawca ma dwójkę czy trójkę dzieci i każde z nich chce zostać tym zarządcą sukcesyjnym, albo też nikt nie chce tych spraw załatwiać, bądź też nie wie, co powinien zrobić.
Zarząd sukcesyjny to forma tymczasowego kierowania przedsiębiorstwem, po śmierci przedsiębiorcy. Daje następcom prawnym czas na podjęcie decyzji, czy chcą kontynuować działalność na własny rachunek, sprzedać firmę, czy ją zamknąć. Zarząd wykonuje zarządca sukcesyjny, który jest odpowiedzialny za prowadzenie przedsiębiorstwa do czasu uregulowania formalności spadkowych, w szczególności za umowy z pracownikami, kontakty z kontrahentami, sprawy podatkowe czy ZUS. Zarząd wygasa w terminie 2 lat od dnia śmierci przedsiębiorcy. Z ważnych powodów sąd może przedłużyć ten okres, na czas nie dłuższy niż 5 lat.
Istnieje możliwość wcześniejszego wygaśnięcia zarządu sukcesyjnego, na przykład, gdy:
- w ciągu 2 miesięcy od śmierci przedsiębiorcy nikt nie przyjął spadku,
- stwierdzono nabycie przedsiębiorstwa w spadku przez jedynego spadkobiercę albo zapisobiorcę windykacyjnego,
- jedna osoba nabyła całe przedsiębiorstwo w spadku (np. wniesiono je w całości aportem do spółki),
- w ciągu miesiąca od wykreślenia zarządcy sukcesyjnego z CEIDG, jeśli nie powołano w tym okresie kolejnego zarządcy,
- ogłoszono upadłość przedsiębiorcy,
- wcześniej nastąpi dział spadku obejmujący przedsiębiorstwo w spadku.
Nie ma zbyt wielu wymagań co do osoby zarządcy sukcesyjnego. Może nim zostać osoba fizyczna, która ma pełną zdolność do czynności prawnych. Istnieje tylko kilka wyjątków, a mianowicie nie może to być osoba, wobec której orzeczono prawomocnie zakaz prowadzenia działalności gospodarczej lub też środek karny albo środek zabezpieczający w postaci zakazu prowadzenia działalności gospodarczej wykonywanej przez przedsiębiorcę, lub działalności gospodarczej w zakresie zarządu majątkiem.
Jeżeli zarząd sukcesyjny nie został ustanowiony przed śmiercią przedsiębiorcy, zarządcę sukcesyjnego może powołać, w ciągu dwóch miesięcy od dnia śmierci przedsiębiorcy:
- małżonek przedsiębiorcy, któremu przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku,
- spadkobierca ustawowy przedsiębiorcy, który przyjął spadek,
- spadkobierca testamentowy przedsiębiorcy, który przyjął spadek,
- zapisobierca windykacyjny, który przyjął zapis windykacyjny, jeżeli zgodnie z ogłoszonym testamentem przysługuje mu udział w przedsiębiorstwie w spadku.
Do powołania zarządcy sukcesyjnego przez małżonka przedsiębiorcy lub przez spadkobiercę ustawowego przedsiębiorcy, wymagana jest zgoda osób, którym łącznie przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku większy niż 85/100. Powołanie zarządcy sukcesyjnego po śmierci przedsiębiorcy musi nastąpić w formie aktu notarialnego, inaczej będzie nieważne. Dotyczy to również innych oświadczeń związanych z powołaniem zarządcy. Notariusz zaś dokona odpowiedniego zgłoszenia w CEIDG.
Zarząd sukcesyjny to rozwiązanie tymczasowe, która pozwala na czasowy zarząd przedsiębiorstwem po śmierci przedsiębiorcy. Mimo że jest to rozwiązanie tymczasowe, jest ono instytucją przydatną i korzystną. Warto rozważyć powołanie spadkobiercy za życia przedsiębiorcy, jako że procedura jest prostsza, tańsza i szybsza, niż analogiczna po śmierci spadkodawcy.